تاریخچه پیدایش پول

پول از کجا آمد؟

آیا تا به حال به این مساله فکر کرده اید که پول از کجا آمده و تاریخچه پول چیست؟ خواندن این مطلب به شما کمک می‌کند تا با گذشته این شی ء ارزشمند آشنا شوید.

جوامع شکارچی- گردآورنده (Hunter Gatherers)

اصلاً چیزی به نام پول نداشتند، هر کس برای خودش شکار می‌کرد و مایحتاج زندگی‌اش را خودش تولید می‌کرد. آنها کالا و خدماتشان را از طریق نظامی مبتنی بر خدمت و تعهد به هم نوعشان ارائه میدادند.

- Advertisement -

اینگونه داد و ستدهای اولیه که زمان آن به قرن‌ها پیش از میلاد بر می‌گردد به صورت مبادله کالا به کالا و بدون در نظر گرفتن ارزش اجناس صورت می‌گرفت. پس این معامله‌ها نمی‌توانست بنیان یک اقتصاد پیچیده را پی‌ریزی کند.

با گذشت زمان مردم متوجه شدند که باید معیاری برای ارزیابی ارزش اشیاء داشته باشند. آنها فهمیدند اقتضای یک دادوستد این است که هر طرف باید طالب آن چیزی باشد که طرف مقابل به او عرضه می‌کند. برخی جوامع تلاش کردند که با پایه‌ریزی یک نظام دادوستد مرکزی این مشکل را حل و فصل کنند.نظامی که محصولات کشاورزان را جمع‌آوری می‌کرد. و به کسانی که به آنها نیاز داشتند می‌داد. اتحادیه جماهیر شوروی از اولین جوامعی بود که دست به این اقدام زد ولی با شکست مصیبت باری روبرو شد.

 واسطه مبادله 

بسیاری از جوامع، اشیایی که ارزش آنها مورد تأیید همگان بود را به عنوان واسطه مبادله انتخاب می‌کردند. (که به آنها پول کالایی میگویند). برای مثال جوامع آفریقایی، جنوب و شرق آسیا و اقیانوسیه حدود ۴۰۰۰ سال از صدف سپید مهره (Cowry) و در زندان‌ها و اردوگاه‌ها از سیگار به عنوان پول استفاده می‌کردند.

در اصل، امروزه سکه‌ها و اسکناس‌ها هم شکل نادری از پول هستند .چرا که کل پول موجود در دنیا ۶۰ تریلیون دلار تخمین زده می‌شود. در حالی که سکه‌ها و پول‌ها ی موجود کمتر از ۶ تریلیون دلار می‌باشد. این مساله نشان می‌دهد که بیش از نود درصد از تمام حجم پول دنیا بر روی سرورهای رایانه‌ای هستند.

دلار و صدف سپید مهره تنها در تصورات مشترک ما ارزش پیدا می‌کنند. ارزش آنها به شکل و رنگ وساختار آنها نیست. این ما هستیم که به آنها ارزش می‌دهیم، اعتماد ماست که به این اشیاء اعتبار می‌دهد.

در ابتدا مردم چنین اعتمادی نداشتند. .جذب اعتماد آنها کار بسیار سختی بود. اولین پول شناخته شده ی تاریخ جوی سومری بود. (barley) پول جو مقادیر ثابت دانه‌های جو بود که برای ارزیابی و تبادل کالاها و خدمات استفاده می‌شد. متداول‌ترین واحد سنجش آن سیلا (sila) بود که تقریباً معادل یک لیتر می شد.

در اواسط هزاره سوم قبل از میلاد، در بین‌النهرین پول شِکِل نقره (shekel) پدید آمد. این پول سکه نبود بلکه ۸.۳۳ گرم نقره خالص بود. و برخلاف جو، ارزش ذاتی چندانی نداشت.

سکه های طلا و نقره

سرانجام پیدایش مقادیر معین فلزات گرانبها به خلق انواع سکه انجامید. نخستین نمونه‌های سکه در تاریخ ۶۴۰ پیش از میلاد در آناتولی غربی ضرب شد. سکه‌ها نسبت به شمش و دیگر کالاهای بی نشان دو مزیت مهم داشتند. اول اینکه شمش‌ها را برای هر تراکنشی باید وزن می‌کردند. و دوم اینکه وزن کردن آنها کافی نبود. و اصل بودن آنها را ثابت نمی‌کرد.

زمانی که مردم به قدرت و صداقت امپراطور روم اعتماد کردند همگان سکه دناریوس (Denarius) رومی را پذیرفتند.

کم کم مردم خارج از مرزهای امپراتوری هم دیناریوس را پذیرفتند. خلفای عرب هم این نام را عربی سازی کردند و “دینار” نامگذاری کردند. هنوز هم دینار پول رایج کشورهایی مثل اردن، عراق، صربستان، مقدونیه و تونس است.

با گذشت زمان مردم کل دنیا به طلا و نقره و سکه‌های ساخته شده از این دو فلز گرانبها باور پیدا کردند. و داو ستدهای جهانی صورت گرفت. تجار اروپایی توانستند از شرق آسیا ابریشم، ظروف چینی و ادویه جات بخرند.  اینگونه بود که چرخ اقتصاد اروپا و آسیای شرقی به گردش درآمد.

در آن زمان قرار شد صاحبان اموال که بیشتر سکه‌های طلا و نقره داشتند، سکه‌هایشان را نزد صراف‌ها که می‌توان گفت از نخستین بانکداران و عرضه کنندگان بودند بگذارند. و در ازای آنچه به امانت گذاشته اند رسیدی دریافت کنند. بر روی این رسید نام آن شخص و کمیت و کیفیت ودیعه‌اش قید می‌شد. این زر و سیمی که مردم در خزانه می‌گذاشتند همان پشتوانه پول بود. و این رسید کم کم به اسکناس مبدل شد.

پول تنها نظام ابداع شده انسان‌ها بود که توانست اعتماد همگان را به خود جلب کند، به راحتی تبدیل پذیر است و بر اعتماد جهانی متکی است. اما همیشه هم این اصول به ظاهر سودمند وجه مثبت ندارند. زمانی که همه چیز قابل تبدیل باشد و اعتماد را سکه و صدف سپید مهره تعریف کنند، سنت‌های محلی و ارزش‌های انسانی رو به اضمحلال می‌روند و قوانین خشک و بی روح عرضه و تقاضا جای آنها را می‌گیرند.

اسکناس در ایران

در ایران اولین سکه در زمان داریوش ضرب شد که به “دریکوس” معروف شد. تا قبل از اینکه اولین اسکناس در ایران چاپ شود، ایرانیان از سکه، بیجک و اسکناس‌های خارجی استفاده می‌کردند. در قرن هفتم (13 میلادی) پادشاه سلسله ایلخانیان به مردم دستور داد همه زر و سیم‌های خود را به چاوشخانه تحویل دهند و به جای آن پول کاغذی (چاوه) بگیرند.

برای نخستین بار پول چاوه در تبریز چاپ شد. اولین بانکی که اسکناس‌های ایران را چاپ می‌کرد بانک جدید شرق بود که مرکزش در لندن قرار داشت ولی وظیفه انتشار این اسکناس‌ها به عهده بانک بازرگانی ایران بود.

در سال ۱۲۶۹ بعد از تأسیس بانک شاهنشاهی اولین سری اسکناس در انگلستان و بوسیله چاپخانه en: bradbury Wilkinson and Company در ارقام ۳، ۲، ۱، ۵، ۱۰، ۲۰، ۲۵، ۵۰، ۱۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ تومانی به چاپ رسید.  تمامی این اسکناس‌ها به جز ۱۰۰۰ تومانی که به عنوان پشتوانه در خزانه نگه داشته شد وارد بازار شدند.

سرانجام در ۱۷ شهریور سال ۱۳۰۶ بانک ملی ایران شروع به فعالیت کرد و از سال ۱۳۰۹ مسئولیت چاپ اسکناس به این بانک واگذار شد. کم کم اسکناس‌های قبلی از رده خارج شدند و این بانک اسکناس‌های جدیدی طراحی کرد اما هنوز در لندن چاپ می‌شدند.

در سال ۱۳۳۹ با تأسیس بانک مرکزی حق نشر اسکناس به این بانک داده شد که تاکنون هم ادامه دارد. تا سال ۱۳۲۶ ایران اسکناس خود را به کشورهای خارجی سفارش می‌داد اما پس از آن با افتتاح کارخانه کاغذ اوراق بهادار، اسکناس‌های ایرانی در همین کشور و با کاغد ایرانی به چاپ رسیدند.

در راستای این اقدامات بانک مرکزی سازمان تولید اسکناس و مسکوکات را راه اندازی کرد که مسئولیت آن علاوه بر چاپ و امحای اسکناس‌ها چاپ دیگر اوراق مثل اوراق مشارکت بانک‌ها، اسناد هویتی (گذرنامه و شناسنامه) و کارت‌های اعتباری هم بود.

توافق برتون وودز( Bretton Woods Agreement)

تا قبل از توافق برتون وودز بیشتر کشورهای دنیا از استاندارد طلا پیروی می‌کردند به این منوال که ارز رایج کشور را به اندازه‌ی طلای موجود در خزانه چاپ می‌کردند.

در سال ۱۹۴۴ بزرگترین کشورهای جهان توافقی را امضا کردند که به موجب آن دلار به عنوان ارز ذخیره جهانی معرفی شد. این توافق نامه برتون وودز یک سیستم پول جهانی را پایه‌ریزی و منجر به ایجاد دو بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول (IMF) شد. وظیفه این دو سازمان نظارت بر سیستم پولی جدید بود.

نتیجه این توافق نامه بر این اساس شد که تمامی کشورهای شرکت کننده از آن پس به جای طلا دلار ذخیره کنند و آمریکا به ازای دلارهای صادره طلا نگه داری کند. در آن زمان ارزش هر دلار ۱/۳۵ اونس طلا بود.

آمریکا به این کشورها تعهد داد که هر زمان بخواهند می‌توانند با مراجعه به بانک فدرال دلارهای خود را به طلا تبدیل کنند. در مقابل بانک‌های مرکزی این کشورها هم متعهد شدند که با استفاده از یک سیاست پولی معین نرخ تبادل بین ارز رایج آن کشور و دلار را ثابت نگه دارند.

در شرایطی که ارزش پول آن کشور در مقایسه با دلار کاهش پیدا می‌کرد، بانک مرکزی باید حجم زیادی از ارز بازار را خریداری کند و این کمبود عرضه، به افزایش قیمت ختم شود. همچنین در شرایط بالعکس با چاپ بیشتر ارز رایج و عرضه بیشتر آن به بازار به کاهش قیمت آن ارز کمک کنند.

سقوط برتون وودز

در سال ۱۹۷۱ آمریکا دچار یک رکود تورمی (Stagflation) گسترده شد. رئیس جمهور آن زمان امریکا، ریچارد نیکسون، ارزش دلار را در مقابل طلا کاهش داد و به ۴۲/۱ اونس رساند.

این ایده نتیجه عکس داد و مردم به سمت خرید طلا هجوم بردند. به گونه‌ای که ارزش دلار روز به روز پایین و پایین‌تر آمد. همه این عوامل در نهایت باعث شدند در تاریخ ۱۵ آگوست سال ۱۹۷۱ نیکسون امکان دریافت طلا در ازای دلار را از توافق نامه حذف کند. و پشتوانه دلار آمریکا را اقتصاد این کشور معرفی کرد. قیمت طلا شدیداً افزایش پیدا کرد. و به ۱۲۰ دلار رسید و طولی نکشید که سیستم برتون وودز سرنگون شد و استاندارد طلا عملاً نقض شد.

اولین کشوری که در این بحران طلای خود را از بانک فدرال طلب کرد فرانسه بود و در پی آن بقیه کشورهای عضو توافق هم خواستار طلای خود شدند و اینگونه بود که ذخایر طلای آمریکا رو به اتمام رفت.

پول فیات( Fiat Money)

  اکنون با نبود استاندارد طلا اعتبار تکه‌های کاغذ از کجا بود؟ اقتصاددانان چاره اندیشی کردند و به راه‌حلی به نام پول فیات رسیدند. پول یا ارز فیات یه واحد پولی گفته می‌شود که بدون هیچ پشتوانه (طلا یا نقره) به چاپ می‌رسد. ارزش این پول بر اساس اصل عرضه و تقاضا سنجیده می‌شود ولی در کنترل دولت ها میباشد و بر باور عموم از وضعیت اقتصادی مملکت استوار است.

پول فیات بعد از سقوط توافق برتون وودز رشد چشمگیری پیدا کرد و در قرن بیستم به اوج قدرت رسید. اما این نکته حائز اهمیت است که پول‌های با پشتوانه طلا از ثبات بیشتری برخوردار بودند تا پول فیات. چرا که زین پس قدرت به دست بانک‌های مرکزی افتاده. و آنها هستند که میزان اسکناس را کنترل و تعیین می‌کنند. یکی از خطرات محتمل چاپ بیرویه اسکناس ایجاد ابر تورم (Hyperinflation) خواهد بود.